ویژگی‌های دوران سالمندی

سالمندی و ویژگی‌های آن؛ پس از رسیدن افراد به سن سالمندی و گذراندن مقاطع مختلف زندگی، بعد جدیدی در زندگی انسان آغاز می‌شود. با وارد شدن به سن سالمندی و آغاز بازنشستگی، فرد دیگر توان انجام کارهایی که قبلا انجام می‌داده را ندارد. در این سن سالمندان کار و شغل خود را به نسل جدید واگذار می‌کنند. سوء تغذیه و کمبود ویتامین در سالمندان مشهود است. فرزندان نیز هر کدام به کاری مشغول بوده و درگیر مسائل زندگی خود می‌باشند. خانه برای سالمندان محلی از خاطرات می‌گردد. برای اینکه سالمند بتواند با خود را با شرایط جدید زندگی وفق دهد با چالش های مختلفی روبرو می‌شود.

 افسردگی در سالمندان

سالمندان پس از بازنشستگی دچار افسردگی می‌شوند. گاهی به گذشته خود نگاه کرده و خاطرات خود را مرور می‌کنند. به فرزندانی که در طول سالها با سختی و مشقت بزرگ کرده‌اند، اینکه هرکدام از فرزندان چه جایگاهی در جامعه و زندگی شخصی خود دارند. آیا از جایگاه اجتماعی و زندگی شخصی فرزندان رضایت خاطر دارند؟

اگر فرزندان انتظارات والدین را برآورده کرده باشند، موجب شادی و رضایت خاطر آنها می‌شوند. اگر فرزندان در زندگی شخصی خود با سختی مواجه شوند، پیامدهای منفی برای سالمند بوجود می‌آید و نارضایتی و ناامیدی در سالمند دیده می‌شود، ما به این موضوع تحت عنوان تغییرات شناختی سالمندان پرداخته‌ایم.

ناامیدی در سالمندان؛

ناامیدی در سالمندان زمانی بیشتر می‌شود که سالمندان احساس کنند، تصمیمات نادرستی در مورد فرزندان خود در گذشته گرفته‌اند. تصمیماتی که موجب شده، فرزند با مشکلات زیادی در زندگی روبرو شود. در این شرایط دیگر کاری از دست والدین بر نمی‌آید و دچار اندوه و ناامیدی می‌گردند.

یکی از منابع استرس‌زا در سالمندان، فکر کردن آنها در مورد تصمیمات غلط گذشته خود در رابطه با فرزندان می‌باشد. این منبع استرس می‌تواند امید به زندگی را در آنها کاهش می دهد.

شیوع اختلالات افسردگی در دوره سالمندی

افسردگی یکی از اختلالات شایع در سالمندی می‌باشد. خانواده‌ها و جامعه اغلب افسردگی را بخشی از پیری بهنجار می‌دانند. میزان شیوع افسردگی عمدتا بسته به جمعیت مورد بررسی هر جامعه دارد.. در آمارهای ثبت شده، میزان افسردگی در سالمندان کمتر از میزان واقعی تشخیص داده می‌شود.

 اختلالات افسردگی در دوره سالمندی

اختلالات افسردگی در سالمندان خانم نسبت به سالمندان آقا  1/2 می‌باشد. اکثر موارد افسردگی در سالمندان از نوع، یک قطبی است. شیوع اختلال افسردگی در سالمندان بعد از سن ۷۰ سالگی دو برابر می‌شود. و شیوع موارد خفیف‌تر و تحت بالینی افسردگی شدیدتر مشاهده می‌شود. طی تحقیقاتی که در کشور ایران انجام شد، میزان افسردگی در سالمندان، بیشتر از آمار جهانی می‌باشد.

مشکلات تشخیص افسردگی در سالمندان

سالمندان معمولاً از خلق افسرده شکایت نداشته و آن را جزئی از تغییرات سالمندی می‌پندارند. نشانه‌های افسردگی در سالمندان بیشتر ماهیت زیستی-پزشکی دارد. به منظور رفع مشکلات تشخیصی فوق، توجه به تغییر رفتار سالمند، کاوش در احساسات سالمند و کاربرد مقیاس افسردگی سالمندان(GDS)به صورت دوره ای نیاز می‌باشد.

معیارهای تشخیصی افسردگی

از معیارهای تشخیصی علائم هسته‌ای، می‌توان به وجود خلق افسرده در سالمندان اشاره نمود. این افسردگی حداقل به مدت ۲ هفته طول می‌کشد. از علائم این افسردگی می‌توان به  از دست دادن علاقه و توانایی لذت بردن از زندگی و کاهش انرژی نام برد. و علائم دیگری مانند؛ کاهش عزت نفس، اختلال در خواب، اختلال در اشتها و تغییر وزن، کاهش تمرکز حواس، افکار و گرایش به خودکشی، احساس گناه و کندی یا تهییج روانی-حرکتی می‌باشد.

اشکال شایع افسردگی در سالمندان

برخی از علائم افسردگی در دوره سالمندی شایعتر بوده و ممکن است علت مراجعه سالمند باشد. این علائم شامل اضطراب شدید، بی‌قراری و آژیتاسیون، شکایات جسمی، نقص شناختی و علائم روان پریشی هستند.

 دمانس در سالمندان 

نقص‌های شناختی یا دمانس ناشی از افسردگی، نوعی دمانس کاذب می‌باشد. عده‌ای از مبتلایان بهبود کامل می‌یابند، ولی بسیاری از سالمندان بخشی از نقائص ایجاد شده را حفظ می‌کنند. حداقل ۴۰ درصد از سالمندان ظرف مدت سه سال و ۷۰ درصد ظرف ۷ سال به دمانس دچار می‌شوند.

ابعاد گوناگون پدیده سالمندی

پدیده سالمندی در ابعاد گوناگون جسمی، اجتماعی، روانی و هیجانی به همراه است. در ادامه این مقاله به بررسی تغییرات جسمانی سالمند می‌پردازیم.

تغییرات جسمانی در سالمندان 

سن شاخص مناسبی برای کارکرد و یا عدم کارکرد و توان افراد در سن سالمندی نیست. زمانی که سالمندی، نسبت به سالمند دیگر پیرتر یا جوان‌تر به نظر می‌رسد شاخص‌های مختلفی در آن دخیل هستند. شاخص‌هایی مانند موقعیت اجتماعی افراد، شرایط زیستی، ژن و کارکردهای فرد در دوران جوانی، تفاوت‌های ظاهری را به وجود می‌آورد. این شاخص‌ها هستند که می‌توانند، ضعف‌های جسمی و عضلانی را در سالمندی بوجود آورند.

سیستم‌های عصبی سالمند

با آغاز سن سالمندی سیستم عصب مرکزی، در افکار و فعالیت‌های فرد تاثیر زیادی می‌گذارد. با ورود به سن ۶۰ سالگی، وزن مغز در سالمند با شدت زیادی کم می‌شود و همچنین کاهش در نورون‌ها را نیز شاهد هستیم. این کاهش در لوپ پیشانی مغز که مسئول ترکیب کردن اطلاعات، پردازش، قضاوت و تفکر می‌باشد و همچنین جسم پینه‌ای نیز بوجود می‌آید.

 کاهش سلول‌های گلیال 

پس از کاهش سلول‌های گلیال، در کارایی سیستم عصبی مرکزی نیز کاهش به وجود می‌آید. کاهش سلول گلیال در سیستم عصبی مرکزی، در عملکرد سیستم‌های عصبی خودمختار که درگیر کارکردهای حفظ حیات هستند، تاثیر گذاشته و عملکرد آنها را دچار اختلال می‌کند. در نتیجه هورمون‌های استرس بیشتری در جریان خون آزاد می‌گردد. مغز انسان می‌تواند تعدادی از نقص‌های به وجود آمده را جبران کند. در این حالت نورون‌های پیر پس از تخریب دیگر نورون‌ها، سیناپسهای جدیدی به وجود می‌آورند. لازم به ذکر است، رشد مخچه قادر به تولید نورون‌های جدید است.

عملکرد تکالیف شناختی در سالمندان

گاهی مشاهده شده عملکرد بعضی از سالمندان در تکالیف شناختی و حافظه، بهتر از افراد جوان می‌باشد. در این مدل فرد سالمند کاهش نورن‌ها را جبران کرده و برای کمک کردن به پردازش شناختی مناطق بیشتری از مغز را به کار گرفته است.

سیستم‌های حسی در سالمند

فرایند تغییر در عملکرد حسی در اواخر زندگی فرد به وقوع می‌پیوندد. ضعف ناشی از شنوایی در فرد بیشتر از بینایی شده و در شروع سن سالمندی آب مروارید در لنز زیاد می‌شود. در نتیجه موجب دید تار و گاهی منجر به نابینایی می‌گردد. مورد دیگر تباهی لکه که علت اصلی نابینایی در سالمندان می‌باشد، در نتیجه آسیب دیدن سلول‌های حساس به نور در ناحیه مرکزی شبکیه است. این آسیب می‌تواند اعتماد به نفس سالمندان و رفتار آنها را تحت شعاع خود قرار داده و موجب منزوی شدن  و افسردگی گردد.

شنوایی در سالمندان

در اثر کاهش تامین خون و مرگ طبیعی سلولها در گوش درونی و قشر شنوایی، شنوایی در سالمندان کاهش می‌یابد. در اثر کاهش شنوایی، سالمندان احساس می‌کنند، کارکرد آنها محدود شده و در نتیجه موجب افسردگی می‌گردد. کاهش میزان شنوایی از سن ۷۰ سالگی شروع می‌شود. حس‌های دیگری نیز مانند، حس چشایی و بویایی نیز در سن سالمندی کاهش چشمگیری داشته و موجب می‌شود سالمندان نتوانند، از حس بویایی و چشایی لذت ببرند. حس‌های دیگری مانند حس لامسه در نوک انگشتان و بازو و لب‌ها نیز دچار افت می‌گردند.

سیستم ایمنی در سالمندان

پیشرفت بیماری‌ها در سالمندان با کم شدن سیستم ایمنی در بدن آغاز می‌شود. پس از پیر شدن سیستم ایمنی، سلولهای T شکل که مسئولیت حمله به آنتی ژن‌ها را دارند، اثربخشی کمتری پیدا می‌کنند. همچنین سیستم ایمنی با حمله به بافت‌های طبیعی بدن به صورت پاسخ خود ایمنی دچار کژکاری می‌شوند. سالمندان دچار ضعف در سیستم ایمنی بدن هستند و تعداد کمی از آنها سیستم ایمنی قوی و نیرومندتری دارند. هورمون‌های استرس‌زای سیستم ایمنی نیز تحلیل می‌رود. در نتیجه کاهش ایمنی در سالمندان، آسیب پذیری بیشتری در آنها بوجود می‌آید.

آیا سالمندان نسبت به جوانان کمتر می خوابند؟

به طور میانگین ۳۰ درصد سالمندان، کمتر از جوان‌ترها می‌خوابند و همچنین دیرتر به خواب می‌روندکه این موضوع در مباحث پرستاری از سالمندان باید بسیار مورد توجه قرار گیرد. مشکلات دیگری نظیر بزرگ شدن غده پروستات، انقباض مجرای پیشاب و نیاز به ادرار مکرر شبانه در مردان بیشتر از زنان سالمند وجود دارد. در مورد زمان‌بندی خواب نیز سالمندان زودتر از جوانان به رختخواب رفته و همچنین زودتر بیدار می‌شوند. وقفه‌های تنفسی نیز در طول شب در سالمندان به وجود می‌آید که منجر به توقف ۱۰ ثانیه‌ای تنفس در آنها می‌گردد. وقفه‌های تنفسی نیز در مردان بیشتر از زنان وجود دارد.

آیا ظاهر سالمندان نیز تغییر می‌کند؟

تغییراتی در سن ۲۰ تا ۴۰ سالگی در افراد به وجود می‌آید، این تغییرات به دلیل طولانی بودن زمان به چشم نمی‌آید. ضعف جسمانی نیز با علامت‌های ظاهری در سالمندی مشخص می‌شود که می‌توان به تغییراتی در پوست، مو، آناتومی بدن و هیکل اشاره کرد. در سنین ۲۰ تا ۴۰ سالگی فعالیت غدد چربی، که پوست را نرم نگه می‌دارد، کاهش می‌یابد. کاهش غدد چربی در پوست منجر به خشکی پوست می‌شود. در این فرآیند زگیل، خال و لکه‌هایی در پوست مشاهده می‌گردد.

علائم ظاهری دیگر در سالمندان

علائم ظاهری مانند بزرگ شدن بینی، گوش و همچنین زرد شدن دندان‌ها و خشکی لثه نیز در سالمندان به مرور زمان مشاهده می‌شود. مواد معدنی که در استخوان وجود دارد به تدریج کم شده و منجر به جمع شدگی ستون فقرات می‌شود. این فرایند موجب کوتاه شدن قد و خمیدگی می‌گردد.

مشکلات جنسی در سالمندان

نیاز جنسی در افراد سالمند به عنوان بخشی از زندگی وجود دارد و هیچ خللی نباید در آن وارد گردد. گاهی اوقات مسائل جنسی سالمندان به دلیل افسردگی، استرس و مشکلات فیزیکی کاهش می‌یابد. عملکرد جنسی در خانم‌ها پس از ورود به سن یائسگی تغییر چندانی نداشته و گاهی به دلیل عدم ترس از حاملگی بیشتر می‌شود. در آقایان قدرت جنسی همچنان فعال بوده و قدرت باروری را دارا است.

فعالیت جنسی سالمندان در جامعه

موضوع رفتار جنسی در سالمندان تا حد زیادی به فرهنگ و باور جامعه ارتباط دارد. احتمال توقف فعالیت جنسی در خانم‌ها بعد از سن ۵۰ سالگی با توجه به تأثیر مسائل هورمونی وجود دارد که با مشاوره صحیح برطرف می‌شود. در شرایط عادی سالمندان نباید فعالیت جنسی خود را به دلایل اجتماعی و غیره سرکوب نمایند. میل جنسی چیزی فراتر از فعالیت جنسی می‌باشد، در این فرآیند عشق و علاقه نسبت به یکدیگر و همچنین تخلیه روانی وجود دارد.

مقالات بعدی

در ادامه مقالات به اصول پرستاری از بیمار و همینطور به رابطه با فرآیند سالمندی به تغییرات شناختی و تغییرات روانی، اجتماعی سالمندان از نگاه علم روان‌شناسی می‌پردازیم.

در مقالات بعدی با ما همراه باشید.

نویسنده کارشناس ارشد مشاوره و روانشناسی مرتضی شهبازی