شرایط تحولی سالمندان در زمینههای جسمانی شناختی عاطفی هیجانی معنوی و اجتماعی؛ علم روانشناسی و مشاوره با هدف افزایش بهزیستی در جامعه و شناخت علمی رفتار نقش مهمی برای تامین سلامت همه افراد جامعه دارد. هدف این چنین علومی تنها طولانیتر کردن دوران زندگی نیست بلکه توجه به کیفیت زندگی در تمام مراحل رشد و تحول انسان در نظر گرفته میشود.
سالمندان گروهی از افراد هر جامعه هستند که تأثیر زیادی بر زندگی کنونی ما داشتهاند. همه ما در آینده جزء این گروه خواهیم شد. همه افراد به نوعی تجربه تعامل با افراد مسن یا سالمند را داشتهاند، به خصوص زمانی که افراد اوقات خوش و فراموش نشدنی را با پدربزرگ و مادربزرگشان تجربه کردهاند. شنیدن خاطرات گذشته با زبان سلیس و پر از احساس به همراه داستانهای پر مفهوم و برگرفته از روح دوران زندگیشان در زندگی ما نقش بسته است.
آنها که میراث کهن و با ارزشمند یک فرهنگ و تمدن را به نسل جدید انتقال دادهاند. علاوه بر مباحث نظری محدود، متاسفانه تحقیقات علمی و کاربردی اندکی در زمینه روانشناسی و مشاوره سالمندان انجام شده است. در رویکرد سلامت و مثبت نگر، کیفیت زندگی، بهزیستی و امید به زندگی و طول عمر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.
سالمندی در گستره عمر
میزان آگاهی و نگرش ما نسبت به یک فرد یا گروهی از افراد در نحوه رفتار ما نسبت به آنها نیز تأثیر زیادی دارد. قطعا اگر تواناییهای یک فرد را دست کم بگیریم و نگرش بدبینانه ای نیز نسبت به یک فرد داشته باشیم، نباید انتظار داشت که رفتار شایسته و مناسبی از ما در قبال آن فرد سر بزند.
شناخت ویژگیها، نقاط مثبت و منفی دوران سالمندی کمک زیادی به ما در مسیر راهنمایی و مشاوره خواهد کرد. ژرونتولوژی یا پیری شناسی، علمی است که به مطالعه مسائل مربوط به دوران سالمندی میپردازد. در این علم علاوه بر نظریههای زیست شناسانه و روانشناسی به نظریههای جامعه شناسی نیز توجه میکنند.
مطالعه در مورد سالمندی
سالمندی و مطالعه درباره آن را نمیتوان از مابقی حیات جدا کرد زیرا مسن شدن به تدریج از کودکی فرد شروع می شود. بیشتر بیماریهای سالمندی را میتوان در جوانان نیز مشاهده نمود، هر چند که فراوانیهایشان به نسبت برابر نیست. به بیان دیگر بیماریهایی که مهلک هستند یا معلولیتهای شدید به بار میآورند، حتی در افراد بسیار جوان نیز کم نیستند. ابتلا و درگیری یک کودک با سرطان میتواند حتی دردناک تر از تلاش مشابه در شخص سالمند باشد.
معیار سالمندی در چیست؟
بیماری معیار معتبر سالمندی نمیباشد، هرچند که برخی بیماریها مانند: سکتههای قلبی، سکتههای مغزی، سرطان، شکلهای مختلف فراموشی شدید مانند آلزایمر و دمانس در افراد مسن بیشتر است. غالبا تمایل داریم که این بیماریها را خاص سالمندی بدانیم. سالمندی به خودی خود بیماری نمیباشد، اما به بروز بیماریهای مهلک و ناتوان ساز منجر میگردد. مسن شدن از جنبههای خاصی برخوردار است که آن را موضوعی شاخص میسازد.
پدیده سالمندی
سالمندی تغییری است که با گذشت زمان صورت میگیرد. این روند دارای جنبههای مثبت و منفی بوده و فرآیندهای زیستی، ادراک، رشد، تکامل و بلوغ را در برمیگیرد. سالمندی به طور عامیانه مرحلهای تصور میشود که در آن کاهش و زوال جسم و فکر شخص به وقوع میپیوندد.(اسماعیل شیرزای،۱۳۸۷،ص:۴)
تعیین سن پیری
تعیین سن آغاز پیری کاری دشوار است. در جامعهای که انتظار زندگی مردم تا ۶۵ سال میباشد؛ طبیعی است که، زمان آغاز پیری اکثر افراد آن در حدود ۵۵ سالگی خواهد بود. اما اگر طول عمر متوسط مردم ۸۰ سال در نظر گرفته شود نمیتوان کسی را که به سن ۶۵ یا ۷۰ سالگی نرسیده است پیر به شمار آورد.(لطف آبادی ۱۳۸۰) به لحاظ قانونی و شغلی یک فرد ۶۵ ساله و بالاتر سالمند شمرده میشود. این افراد به طور معمول به شکل زیر طبقه بندی می گردند؛ افراد مسن ۶۵ تا ۷۵ سال، سالخوردگان ۷۵ تا ۸۵ سال و کهنسالان ۸۵ سال به بالاتر را تشکیل میدهند.
سن زمانی(تقویمی)
تعیین سن بر حسب زمانی(تقویمی) شاخص ناقصی برای سن کارکردی یا کفایت و عملکرد افراد میباشد. چون افراد از لحاظ زیستی در شرایط متفاوتی به سن سالمندی میرسند. متخصصان بین سالخوردگان جوان پیر، که از لحاظ جسمانی نسبت به سن زیادشان جوانتر به نظر میرسند و سالخوردگان پیر پیر، که شکننده به نظر میرسند و علائم ضعف نشان میدهند فرق میگذارند. طبق این تمایز کارکردی، امکان دارد یک آدم ۸۰ ساله جوان، پیر باشد و یک آدم ۶۵ ساله پیر، پیر به شمار آید. جوان پیر به سن ۶۵ تا ۷۵ سالگی، پیر پیر به ۷۵ تا ۸۵ سالگی و خیلی پیر پیر به ۸۵ تا ۹۵ سالگی اشاره دارد. (سیدمحمدی، ۱۳۸۵، ص ۲۹۱)
در دوران سالمندی نیز با توجه به نقش فرهنگها، شکاف نسلها، تغییرات اجتماعی و تنوع و گستره نقشها توجه به الگوها و شرایط اجتماعی شایان توجه است. از آنجایی که این فرآیند در گذر زمان و مراحل رشد و تحول افراد اتفاق میافتد لازم است شرایط و ویژگیهای اجتماعی دوران سالمندی در کنار جنبههای زیستی، روانشناختی و معنوی مورد توجه قرار گیرند.
نظریههای مهم جامعه شناسی مرتبط با سالمندی
- نظریه عدم تعهد که توسط کامینگ و هنری مطرح شده است. در این نظریه مطرح میشود، همچنان که جامعه فرد را از خود جدا میسازد، فرد سالمند به میل خود، کمتر خود را درگیر جامعه می کند.
- در نظریه فعالیت مطرح میشود، افرادی که فعال باقی میمانند از پیری خود لذت بیشتری میبرند.
- نظریه استمرار توسط نوگارتن ارائه شد. بر اساس این نظریه سازگاری و انطباق موفقیتآمیز با سالمندی، بستگی به توانایی شخص در تداوم الگوهای زندگی در طول حیات دارد. شخصی که در گذشته توان سازگاری بالاتری داشته در سالمندی نیز همین طور خواهد بود.
- و نظریه تعاملی اسپنس مطرح میکند، معمولاً افراد سعی میکنند نقش و وظایف خود را اصلاح یا متعادل کنند. از نقشی به نقش دیگر بروند و الگویی متفاوت از نقشهای مختلف به خود بگیرند. این تغییر نقش با توجه به ویژگیهای فرد و شرایط محیطی اتفاق میافتد (بک و همکاران ۱۹۸۹)
سالمندی در ایران
کشور ما امروز یکی از جوانترین کشورهای دنیاست. بیش از ۵۰ سال آینده بیشترین درصد نسبی سالخوردگان جهان را خواهیم داشت؛ یعنی برای ما نیز همان حادثه اتفاق خواهد افتاد که امروز در ژاپن شاهد آن هستیم. ژاپنیها اکنون بزرگترین درصد نسبی افراد سالخورده در جهان را دارند. متوسط طول عمر در آن کشور برای زنان ۸۲ سال و برای مردان ۷۶ سال است و بیشتر از ۲۰ درصد جمعیت افراد سالخورده ۶۰ سال به بالا هستند.
سالخوردگی و از پا افتادگی
دوران پیری دارای دو بخش سالخوردگی و از پا افتادگی است. اکثریت پیران را سالخوردگان تشکیل میدهند که سرزنده و روی پا هستند و سایر پیران کسانی هستند که از پا افتاده و ناتوان هستند. پیری فقط مسئله جسمی نیست بلکه یک عارضه روانی اجتماعی نیز میباشد. آدمی به همان اندازه پیر است که احساس پیری میکند. افرادی که سلامت روانی طبیعی دارند معمولاً در نوجوانی خود را جوان میپندارند و در دوره پیری احساس پختگی و بزرگسالی میکنند؛ یعنی در نوجوانی سن خود را بیشتر و در بزرگسالی و پیری سن خود را کمتر احساس میکنند.
پیری، برخلاف آنچه غالبا این تصور میشود، همراه با آن گونه مشکلاتی نیست که بر سر زبانها افتاده و پیران را مردمی خسته، بیمار، افسرده، بی حافظه، جدامانده، دل نازک و عجیب و غریب به حساب میآورند. البته ممکن است اقلیتی از پیران چنین باشند ولی این گونه اندیشههای نادرست در مورد پیران باعث رنجیدن افراد سالخورده میشود و حتی گروهی از آنان را به قبول این باورهای نادرست درباره خود وا میدارند.
توانایی افراد سالخورده
بیشتر افراد پیر تا ماههای آخر عمر خود تواناییهای قابل ذکری دارند و هرگز نباید آنان را از بسیاری از عرصههای زندگی به کنار گذاشت. در عین حال، این تواناییها را نباید بیشتر از آنچه هست ارزیابی کرد و انتظارات بی جا از سالخوردگان داشت. به علاوه افراد سالخورده، منبعی از تجارب ارزشمند هستند که میتواند برای جوانترها کاملا مفید باشد و معاشرت و گفتگو با آنان بسیار مفید است. افراد سالخورده توان جسمی بالایی ندارند، ولی در بسیاری از فعالیتها مانند پیادهروی و کارهای ساده میتوانند شرکت کنند. آنان همچنین میتوانند در فعالیتهای ذهنی مثل مطالعه و شرکت در آموزشهای مورد علاقه و بازیهای فکری مشغول شوند.
رفع مشکل فراموشی در سالمندان
برای رفع مشکل فراموشی در افراد سالخورده اولا میتوان به آنان کمک کرد تا برخی از امور روزمره را که از یاد میبرند به خاطر آورند و ثانیا در اختیار گذاشتن یک دفتر یادداشت و قلم در یادآوری کارهای روزمره به آنها کمک میکند. شرکت پرستاری از سالمند در منزل(نیکو حامیان) با آموزش روشهای کاملا حرفهای و متد روانشناسی آماده اعزام پرستار سالمند در منزل میباشند.
مقایسه پیرها و سالخوردگان
شنوایی فرد در دوره سالمندی کمتر میشود و نیاز به کمک بیشتری دارد. سلامت جسمی سالخوردگان از یکدیگر بسیار متفاوت است یک مرد ۷۵ ساله ممکن است آهستهترین صحبت درگوشی شما را بشنود، در حالی که یک سالخورده ۶۵ ساله ممکن است صدای زنگ در را هم نشنود. یک نفر میتواند روزانه دو ساعت پیاده روی کند و دیگری امکان دارد، نتواند راه برود.
عوامل خطرزا و مرگ آفرین برای سالمندان
آنچه در حال حاضر باعث مرگ افراد بزرگسال بالاتر از ۶۵ سال میشود، به ترتیب شیوع عبارتند از: حمله قلبی، سرطان، بیماریهای ریوی، دیابت، آنفولانزا، تصادفات، تصلب شرائین، بیماریهای کلیوی و عفونتهای میکروبی. با بهبود وضعیت بهداشتی جسمی و روانی برای جلوگیری از حمله قلبی و بیماری سرطان انتظار زندگی در سنین بالای ۶۵ سال در حدود ۷ سال به بالا خواهد رفت.(پالیا و الدز،۱۹۹۵،ص۵۳۲)
رسیدن به سنین بالای زندگی، نتیجه عوامل پیچیدهای است که شامل: وضعیت ژنتیک فرد، وضع تغذیه، بهداشت و عوامل محیطی دیگر میباشد. اما در هر صورت رسیدن به پیری همواره با تغییرات جسمی به خصوص کاهش قدرت بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، کاهش قدرت بدنی، هماهنگی حرکتی و سرعت واکنش در مقابل محرکها میباشد. از میان اندامهای بدن، سلامت مغز دیرتر از اندامهای دیگر کاهش مییابد. مغز یک فرد سالخورده سالم خیلی شبیه مغز یک فرد جوان و سالم است و کارکردهای گذشته خود را حفظ میکند. در عین حال که سلامتی مغز در افراد مختلف کیفیت یکسانی ندارد تعداد سلولهای مغز از اوایل پیری کاهشی را نشان نمیدهد. رشد شاخهای دندریتی نیز در فاصله میانسالی تا اوایل پیری همچنان ادامه مییابد و انعطافپذیری و دوباره سازی خود را حتی تا اواخر پیری حفظ میکند.
تغییرات جسمی دوران پیری
یکی از تغییرات جسمی در پیری حساسیت در مقابل سرما و گرما میباشد؛ بدن فرد نمیتواند در مقابل گرما و سرما به سرعت خود را سازگار نماید. مقدار خواب نیز کاهش مییابد. از آنجا که تکرار ادرار به خصوص در مردان بیشتر میباشد، وقتی که برای دفع آن از خواب بیدار میشوند مشکل است که دوباره بخوابند. همچنین خواب افراد سالخورده سبکتر است و کمتر خواب میبینند. چین و چروکهای بدن، به دلیل کم شدن چربی و لاغر شدن عضلات زیر پوست، بیشتر میشود. سایر تغییرات آشکار، نظیر کم شدن و نازک شدن و سفید شدن موی سر و رویش مو در چانه زنان و گوش مردان مشاهده میشود. پهنا و وزن بدن کمتر، قد کوتاهتر و استخوانها لاغرتر و بدن خمیده میشود. سیستم هضم غذا نسبتاً کارآمد باقی میماند و کبد و کیسه صفرا نیز عملکرد تقریباً طبیعی خود حفظ میکنند.
در مورد افراد چاق کلیهها، سوخت و ساز قند و جریان خون دچار مشکل میشود و کاهش و بینظمی ضربان قلب، افزایش فشارخون و تجمع چربی در اطراف قلب کوتاهتر شدن عمر منجر میگردد. به علاوه با افزایش سن ظرفیت ذخیره اندامها کاهش مییابد و فرد نمیتواند در برابر وقایع مشکلزا به قدر کافی مقاومت نماید. فرد سالخورده به ناچار باید فعالیتهای خود را کمتر کند و به این ترتیب وابستگی او به دیگران بیشتر خواهد شد.
شرکت پرستاری از سالمند در منزل
بیشتر سالخوردگان فعالیتهای روزمره خوردن، پوشیدن، استحمام، آشپزی، خرید و انجام کارهای روتین منزل را تا سن ۸۰ سالگی و گاهی پس از آن شخصا انجام میدهند. گاهی هم از پرستار سالمند در منزل برای امور روتین منزل و مراقبت از سالمند استفاده میشود. البته برخی از افراد مسن دچار بیماری مزمن میشوند. شایعترین بیماریهای مزمن در سالمندان، درد مفاصل، لرزش عضلانی، ضعف شنوایی و بیماریهای قلبی میباشد. شرکت پرستاری از سالمند در منزل(نیکو حامیان) با کادری مجرب و متخصص آماده پاسخگویی و هماهنگی پرستار سالمند بر حسب نیاز شما در هر نقطه از تهران و استان البرز میباشد. شما میتوانید با کارشناسان ما تماس حاصل فرمایید و از تجربیات آنها جهت برطرف کردن نیاز سالمندان عزیزتان بهرهمند شوید. کارشناسان ما از ۸ صبح تا ۱۰ شب آماده مشاوره به شما سروران میباشند.
ورزش و رژیم غذایی
رژیم غذایی مناسب و ورزش برای طول عمر اهمیت بسیاری دارد. افراد مسنی که روزانه چند کیلومتر پیاده روی میکنند یا به کارهای سبک در باغچه یا منزل میپردازند به خصوص در مقابل با لرزش عضلانی و بیماریهای قلبی و پوکی استخوان وضعیت بهتری دارند و طول عمرشان نیز بیشتر است. تحرک بدنی به سلامت فکر و کارکردهای شناختی نیز کمک میکند و اضطراب و افسردگی را نیز کاهش میدهد. تغذیه ناکافی چه به دلیل مشکلات مالی و مشکلات هاضمه و دندان یا دشواری تهیه و آماده کردن غذا به سلامت فرد لطمه میزند. کمبود کلسیم، روی، ویتامین A و ویتامین E و مواد غذایی کم انرژی مهمترین مواد تغذیه نامناسب است.
نتیجه گیری درباره دوران پیری
درباره مشکلات ذهنی و روانی پیری، تصورات قالبی و نادرستی در بین مردم رایج است. چنین نیست که پیری الزاما با مشکلات عقلی همراه باشد. بیشتر افراد سالخورده از سلامت عقلانی خوبی برخوردارند. طبیعی است که قدرت حافظه فرد در این دوره کاهش مییابد اما قدرت تعقل و تصمیمگیری افت قابل ملاحظه ندارد. اشتغالات فکری و فرهنگی باعث سلامت بیشتر ذهنی در سالهای پیری است. مشکل روانی پیری بیش از مشکلات ذهنی میباشد. یکی از این مشکلات افسردگی ناشی از ناتوانیهای جسمی از دست دادن همسر، خواهر و برادر، دوستان و گاهی فرزندان میباشد. استفاده از داروهایی که ممکن است باعث افسردگی شود، مشکلات مالی و تنهایی و بالاخره فقدان کنترل در زندگی خویش است. جهت سلامت روان سالمندتان میتوانید از کارشناسان ما مشاوره بگیرید.
تلفن های تماس:
شمال و شریعتی: ۸۶۰۳۶۹۰۸
پونک و غرب: ۴۴۴۸۸۷۲۱
مرکز: ۶۶۳۷۶۱۷۹
۶۶۳۵۳۳۹۸
جنوب: ۶۶۱۹۰۴۱۱
استان البرز، کرج: ۹۱۰۰۴۱۳۶-۰۲۶
نویسنده کارشناس ارشد مشاوره شهبازی
m.shahbazi