تاثیر تغذیه در سالمندان
تغذیه یکی از مهم‌ترین عملکردها برای حفظ سلامتی است. عدم تاثیر تغذیه در سالمندان می‌تواند تحت تأثیر عوامل بسیاری از جمله جذب ناکافی مواد مغذی، مشکلات حاد یا مزمن پزشکی، دارو درمانی، مشکل فیزیکی یا روانی، پایین بودن درآمد و انزوای اجتماعی قرار گیرد. این عوامل وضعیت سلامت تغذیه‌ای سالمندان را در معرض خطر قرار می‌دهند. مسائل تغذیه‌ای سالمندان را می‌توان در صورت تشخیص زودرس پیش‌گیری و کنترل نمود و یا بهبود بخشید.
تاثیرات تغذیه در سلامت سالمندان
تاثیر تغذیه در سالمندان و در هر وضعیتی مشخص گردیده است. مسلماً فردی که بهتر تغذیه گردد از نظر عملکردی، رشد بهتری خواهد داشت، در زمان سالمندی نیز بهتر می‌توانند با بیماری‌های مزمن طولانی مدت مبارزه کند. همچنین با تغذیه مناسب زودتر از بیماری‌های بزرگ، حاد، ضربه و یا جراحی بهبود خواهند یافت.
آموزش بهداشت تغذیه
در هر صورت، در هر جامعه‌ای کلید راهنما و اساسی در راه اصلاح مناسب و کافی تغذیه‌ای با آموزش بهداشت تغذیه شروع می‌شود. تحقیقات جمعیت‌شناسی اخیر که در رابطه با وضعیت تغذیه‌ای سالمندان انجام گردیده است، اغلب نشان دهنده شیوع بالای سوءتغذیه کالری-پروتئین و سایر ریز مغذی‌ها در این افراد می‌باشد.
مشکلات شایع تغذیه‌ای در سالمندان عبارتند از:
- جذب ناکافی کالری
- کم آبی
- یبوست
- پوکی استخوان و کم خونی
بنابراین فراهم آوردن توصیه‌های رژیمی جهت پیش‌گیری و یا درمان این مشکلات اهمیت بسیار دارند.
آموزش تغذیه و مشاوره برای سالمندان
آموزش تغذیه و مشاوره باید بطور فردی و با در نظر گرفتن عوامل فردی ارائه گردد. بعضی از عوامل فردی قابل ملاحظه عبارتند از وضعیت سلامت جسمی بهداشت از:
- دهان و دندان
- سطح فعالیت
- وضعیت اقتصادی
- دارو درمانی
- سبک زندگی
- مصرف الکل
- نواقص جسمی یا روانی
- بهداشت تغذيه.
تنها از طریق بررسی و تشخیص صحیح می‌توان آموزش مناسب و فردی را تدارک دید و به سلامت تغذیه‌ای دست یافت.
تغییرات فیزیولوژیکی در سالمند
تغییرات فیزیولوژیکی همراه با سالمندی که نیازهای تغذیه‌ای و جذب مواد مغذی را متأثر
می‌سازد، همراه با افزایش سن تغییراتی در بدن رخ می‌دهد. تدابیر تغذیه‌ای و تاثیر تغذیه در سالمندان باید با توجه به این تغییرات همراه با سالمندی در نظر گرفته شود. رژیم غذایی سالمندان باید براساس تغییرات فیزیولوژیک شناخته شده که همراه با پیری اتفاق می‌افتد باشد و نیز شدت این تغییرات که نیازهای تغذیه‌ای را تحت تاثیر قرار می‌دهد باید طرح و برنامه‌ریزی شود.
عوارض جسمی پیشرونده سوء تغذیه در سالمندان
شیوع فزاینده سوء تغذیه در سالمندان با چندین مشکل سلامتی از جمله علائم مرتبط با کمبود مواد مغذی، کاهش توده استخوانی منجر به پوکی استخوان، اختلال عملکرد سیستم ایمنی و تاخیر در بهبود و بهبودی مرتبط است.
عواقب سوء تغذیه
- کاهش وزن به دلیل کاهش چربی و توده عضلانی، از جمله توده اندام، اغلب بارزترین نشانه سوء تغذیه است.
- عملکرد قلبی-تنفسی
- عملکرد دستگاه گوارش
- ایمنی و بهبود زخم
- اثرات روانی اجتماعی
تغییرات طبیعی سالمندی
این تغییرات طبیعی در سالمندی شامل: تغییرات در ترکیب بدن، اعمال فیزیکی، اعمال و شرایط اندام‌ها می‌باشد که به طور فردی و اختصاصی در همه افراد اتفاق می‌افتد. در صورتی که آنان به اندازه کافی عمر طولانی داشته باشند این فرآیند در مردم مختلف با میزان‌های متفاوت رخ خواهد داد. این وضعیت به رژیم غذایی شخص و حفظ بهداشت در افراد بستگی دارد. در اینجا تاثیر تغذیه در سالمندان مشهود می‌باشد.
تغییرات در ترکیب بدن
همراه با پیر شدن تغییراتی در ترکیب بدن نیز اتفاق می‌افتد. استحکام و قوام فیزیکی بدن با جذب صحیح مواد مغذی در جهت حفاظت از توده عضلانی بدن حفظ می‌شود. با افزایش سن و پیر شدن توده عضلانی بدن و استخوان‌ها که عموما توده فعال بدن را تشکیل می‌دهند کم می‌شود و برعکس توده چربی بدن افزایش می‌یابد.
از موارد دیگر کاهش سوخت و ساز بدن همراه با کاهش توده پروتئینی بدن می‌باشد که نیاز به کالری دریافتی را محدود می‌سازد. کم کردن کالری دریافتی، فراهم کردن پروتئین کافی و افزایش فعالیت فیزیکی از توده عضلانی بدن محافظت خواهد کرد و قوام بدن اشخاص سالمند را حفظ می‌کند.
کاهش توده استخوانی
در سالمندان کاهش توده استخوانی همراه با کاهش جذب روده‌ای کلسیم و کاهش ساخته شدن ویتامین D توسط پوست از تغییرات شایع است که خطر پوکی استخوان در آنان تشدید می‌شود. این امر به نوبه خود موجب شکستگی استخوان‌ها در آنها شده و معمولاً این شکستگی‌ها بسیار دیر بهبود می‌یابند و در نتیجه تحرک و فعالیت جسمانی آنها برای مدت طولانی کاهش می‌یابد. این موضوع بر روی وضعیت تغذیه‌ای و تاثیر تغذیه در سالمندان اثر خواهد گذاشت. تأثیر عدم تحرک و کاهش فعالیت فیزیکی در کاهش توده استخوانی کاملاً شناخته شده است.
تغییرات حسی
از دست رفتن تدریجی جوانه‌های چشایی در سالمندان شایع است اما در بسیاری از موارد با افزودن ادویه به غذاها جبران می‌شود. بعضی از افراد ممکن است غذاهای پرادویه بیشتری مصرف کنند و یک یا دو ساعت پس از صرف غذا از سوءهاضمه شکایت نمایند. مصرف داروهای متعدد باعث تغییر حس چشایی می‌شود، کمبود روی نیز با کاهش حس چشایی همراه است.
حس بویایی
مانند حس چشایی، حس بویایی برای لذت بردن از غذاها مهم است. اشخاصی که قادر به استشمام بوی غذا نیستند حس می‌کنند غذا خصوصیات آشنای خود را از دست داده است. با کاهش حس بویایی یک راهنمای مهم در تعیین سالم بودن غذا از دست می‌رود.
حس لامسه
حساسیت حس لامسه کمتر می‌شود برداشتن و نگه‌داشتن اشیای کوچک مثل وسایل پختن و خوردن غذا با کاهش مهارت انگشتان مشکل‌تر می‌گردد.
حس بینایی
ضعف بینایی مانند مشکلات چشمی مثل آب مروارید، شایع است. برای خواندن برچسب، غذاها محتویات و ارزش غذایی و تاریخ مصرف آنها اغلب دچار مشکل می‌شوند.
حس شنوایی
ضعف شنوایی هم عمومی است در نتیجه برخی از سالمندان در گفت و شنود هنگام صرف غذا مشکل دارند به دلیل اینکه صحبت‌های اطرافیان را نمی‌شنوند ممکن است خود را منزوی کنند.
از بین رفتن دندان‌ها در سالمندان
عدم وجود دندان‌ها و بیماری‌های لثه در سنین سالمندی معمول است. این مسئله باعث می‌شود که جویدن غذا مشکل و دردناک شود. به همین علت بیشتر سالمندان تمایل به استفاده از غذاهای نرم را دارند و قادر به جویدن، گوشت میوه‌جات سبزیجات خام نیستند، در نتیجه مبتلا به انواع کمبود ریز مغذی‌ها می‌شوند. رعایت اصول بهداشت دهان و دندان رمز بهبود وضعیت تغذیه‌ای است همچنین امکان لذت از غذا برای اشخاص سالمند فراهم می‌گردد.
تغییرات گوارشی
در سالمندان ترشح بزاق کاهش می‌یابد و مشکلات متعددی را برای آنان به دنبال خواهد داشت. از جمله بلع غذاهای خشک خیلی سخت می‌گردد و سبب افزایش پلاک‌های دندانی می‌شود.
کاهش خاصیت ارتجاعی ماهیچه‌های مری مشکلاتی را در بلغ غذا بوجود می‌آورد. حرکت لقمه‌های غذا کم می‌گردد و قدرت انقباض‌های مری کاهش می‌یابند. با ضعیف شدن اسفکنتر مری محتویات معده به مری برمی‌گردند. اسید معده مری را تحریک می‌کند و غذاهای اسیدی پرادویه و دارای فیبر موجب تشدید و تحریک می‌شوند.
کاهش جذب مواد مغذی در معده
در سالمندان حجم شیر معده کاهش می‌یابد که این امر می‌تواند در هضم پروتئین‌ها تأثیر بگذارد. گاهی در بعضی از افراد ترشح فاکتور داخلی که برای جذب ویتامین B۱۲ لازم است کاهش می‌یابد. در نتیجه جذب این ویتامین که در خون سازی نقش دارد، کاهش می‌یابد و منجر به نوعی کم خونی خطرناک و کشنده می‌شود. همچنین جذب بعضی مواد مغذی مثل کلسیم، آهن، اسیدفولیک و روی کاهش می‌یابد.
مشکلات گوارشی سالمندان
در بعضی از افراد قدرت عضلات لوله گوارش کاهش می‌یابد و انتقال غذا در لوله گوارش کندتر صورت می‌گیرد. در سالمندان مشکلاتی از قبیل یبوست به دلیل کاهش توانایی روده‌ها در جلو هدایت کردن غذا، دریافت ناکافی مایعات، رژیم‌های کم فیبر و کم حجم، مصرف بعضی داروها و عدم تحرک شایع است. از مشکلات دیگر،گوارشی سوزش سرمعده، انقباض شکمی، نفخ شکمی و اسهال از شکایات رایج در سالمندان می‌باشند.
کاهش عملکرد کبد و کلیه‌ها
با افزایش سن اندازه و عملکرد کبد در سالمندان کاهش می‌یابد. ذخیره قند کبدی و ویتامین C در کبد تقلیل می‌یابد. ضمنا توانایی آن در ساخت پروتئین‌ها نیز کاهش می‌یابد. اندازه و عملکرد کلیه‌ها نیز در سالمندان تقلیل پیدا می‌کند. جریان خونی کلیوی در کلیه‌ها کاهش می‌یابد و ظرفیت تصفیه کلیوی و بازجذب دوباره مواد تقلیل می‌یابد.
علاوه بر آن تعداد نفرون‌های کلیه کم می‌گردد. غشاء آنها ضخیم‌تر می‌شود که باعث کاهش عبور بعضی از مواد می‌گردد. بدین ترتیب توانایی کلیه‌ها در دفع مواد زاید کاهش می‌یابد.
تداخل دارویی با مواد غذایی
علاوه بر جذب و دفع داروها که عمدتاً از طریق کبد کلیه انجام می‌شود در سالمندان کاهش می‌یابد، اکثر سالمندان به دلیل بیماری‌هایی که دارند داروهای مختلف مصرف می‌کنند که می‌توانند با مواد غذایی تداخل ایجاد کرده و وضعیت تغذیه‌ای را تحت تأثیر قرار دهند. تداخلات دارویی با مواد غذایی برای داروهایی که عموماً استفاده می‌شود تجویز گردیده است.
تغییرات اقتصادی و اجتماعی
سالمندی و بازنشستگی در نهایت باعث کاهش درآمد و منابع مالی در آنان می‌شود و این کاهش درآمد در این زمان بیشتر مشکل ساز می‌گردد، زیرا باید هزینه‌های بیشتری را صرف مراقبت‌های پزشکی کنند. در نتیجه پول کمتری صرف خرید موادغذایی می‌شود. بیشترین ماده غذایی که معمولاً حذف می‌شود یا کمتر خریداری می‌گردد پروتئین می‌باشد چون گران است. همچنین در بلع و جویدن هم دچار سختی می‌شود.
با مرگ همسر، زندگی کردن به تنهایی یا با خانواده و یا دختر و گاهی ورود یک پرستار به منزل تنها کمی از تغییرات اجتماعی هستند که اشخاص سالمند مجبور به تطابق سازگاری با آن خواهند شد.
ناتوانی فیزیکی و کاهش استقلال
از عوامل دیگر عدم تاثیر تغذیه در سالمندان، کاهش استقلال فکری که به علت ناتوانی‌های فیزیکی پیش می‌آید، موجب می‌شود که این افراد احساس جدایی از دیگران را داشته باشند. علاوه بر آن اعتماد به نفس آنان را کاهش می‌دهد و همه این تغییرات ممکن است موجب سوءجذب در بعضی از سالمندان و در برخی از آنان باعث افسردگی شود. افسردگی به نوبه خود اشتها را کاهش می‌دهد و بر عادات غذایی آنان اثر می‌گذارد.
اغلب سالمندان به علت مشکلات فیزیکی مختلف قادر به تهیه غذا یا خرید کردن نیستند. در نتیجه ممکن است به جای میل کردن غذای اصلی، غذاهای بسیار مختصر مثل نان یا کلوچه یا بیسکویت خشک مصرف نمایند. افراد سالمند ممکن است زمانی که احساس بی‌فایده بودن یا بیزاری کنند دارای عادات بدغذایی شوند.
از بین رفتن استقلال در سالمندان
وقتی استقلال در سالمندان از بین می‌رود می‌تواند برای آنها منزوی کننده باشد.
سالمندانی که منزوی هستند اغلب دچار احساس ناامیدی و افسردگی می‌شوند و اثرات منفی بر سلامت روان آنها می‌تواند کیفیت زندگی آنها را کاهش دهد. استقلال به سالمندان حس هدفمندی می‌دهد.
کاهش استقلال نیز مانند ناتوانی با افزایش سن همراه است و می‌تواند به عنوان ناتوانی در تصمیم گیری و یا انجام فعالیت‌های روزمره تعریف گردد. با افزایش سریع جمعیت سالمندی، تعداد سالمندانی که وابستگی دارند نیز در حال افزایش است.
نتیجه‌گیری تاثیر تغذیه در سالمندان
در حالی که سوءتغذیه در هر سنی مضر است، به ویژه افراد مسن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. زمانی که یک فرد مسن دچار سوءتغذیه باشد در برابر افزایش خطر پرت شدن، زمان بهبودی کندتر، بستری شدن در بیمارستان، بستری مجدد و احتمالاً مرگ آسیب‌پذیر می‌کند.
سوءتغذیه ممکن است ایجاد سندرم‌های سالمندی را افزایش دهد. همچنین به شیوع بیشتر به زمین پرت شدن و شکستگی‌های پوکی استخوان که منجر به از بین رفتن استقلال و افزایش نرخ نهادینه شدن می‌شود کمک کند.
نویسنده کارشناس ارشد مشاوره و روانشناس
مرتضی شهبازی
