رشد شناختی

رشد شناختی؛ ناشی از یک کنش متقابل بین فرد و محیط است. یادگیری شناختی به شیوه ادراک، سازماندهی، پردازش و تبدیل اطلاعات مربوط می شود و به طریقی رفتار ما را تعیین می‌کند. شناخت، برخی پدیده‌ها از جمله استدلال، تفکر و زبان را در بر می گیرد.

نظریه پیاژه در مورد رشد شناختی

ژان پیاژه نظریه‌پرداز اهل کشور سویس کودکان را به صورت کاوشگران فعال و با انگیزه‌ای در نظر داشت که وقتی مستقیما روی محیط تاثیر می‌گذارند، تفکر آنها رشد می‌کند. پیاژه می‌خواست منشاء و چگونگی تکامل دانش را نزد نوع بشر مطالعه کند و بدین منظور چگونگی رشد شناخت را در کودکان وسیله قرار داد.

مفاهیم زیر بنایی نظر

تعادل يابي؛ منظور از تعادل یک حالت توازن شناختی بین درک ما از جریان هستی و تجربه‌هایمان است. تعادل یابی یا عمل جستجو برای نظم و توازن به معنی مقایسه درک ما با جهان واقعی می‌باشد.

طرح واره؛ برای تعادل یابی، تجربه‌هایمان را در الگوهای منسجمی سازمان می‌دهیم که پیاژه آنها را طرحواره نامید. طرحواره‌ها سنگ بناهای تفکر به شمار می‌آیند. به عبارت دیگر به الگوهایی با ساختار سازمانی اندیشه و عمل که در تعادل بین انسان و محیط به کار می‌روند طرح واره می‌گویند.

سازگاری جذب و انطباق

فرایند سازگار کردن طرحواره‌ها و تجربه‌ها با یکدیگر به منظور ایجاد تعادل، سازگاری می‌باشد.

فرایند سازگاری به دو صورت جذب و انطباق انجام می‌گیرد.

جذب مستلزم بروز پاسخی است که از قبل کسب گردیده است. جذب وقتی صورت می‌گیرد که شخص مطلب تازه‌ای را بر حسب مطالب آشنا ببیند.

پس فرایند انطباق به این معنی است که فرد پاسخ‌های خود را بنا به خواسته‌های محیط تغییر می‌دهد.

سازمان

سازمان به یک نظم منطقی حاکم بر دستگاه شناختی اشاره می‌کند. بدین معنا که این دستگاه از یک کلیت منسجم شکل گرفته است. همچنین هیچ جزئی از آن بدون تاثیرگذاری بر سایر اجزاء تغییر نمی‌کند.

مراحل رشد شناختی

مرحله حسی-حرکتی 

اولین مرحله که مرحله حسی حرکتی است دو سال اول زندگی را در بر می‌گیرد. پیاژه معتقد بود که نوباوگان و کودکان نو پا با چشم‌ها، گوش‌ها، دست‌ها و سایر تجهیزات حسی – حرکتی فکر می‌کنند.

دستاوردهای مرحله پیش عملیاتی  

مرحله پیش عملیاتی از دو تا هفت سالگی ادامه دارد.

واضح‌ترین تغییر افزایش فوق‌العاده در فعالیت بازنمایی ذهنی یا نمادی است و زبان انعطاف پذیر‌ترین وسیله بازنمایی ذهنی ماست. از ویژگی‌های این مرحله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• نماد سازی (در بازی‌ها به شکل تقلید تاخیری و بازی نمادین)
• خودمحوری و خودمداری در قالب جاندار پنداری، ساخته پنداری و واقعیت پنداری
• تک جنبه نگری
• در پایان این دوره به مهارت بقای شی و نگهداری ذهنی می‌رسد.

مرحله عملیات عینی

این مرحله که از 7 تا 11 سالگی ادامه دارد نقطه عطفی را در رشد شناختی نشان می‌دهد. تفکر خیلی منطقی‌تر ، انعطاف پذیرتر و منظم‌تر از گذشته است.

از ویژگی‌های این مرحله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• توانایی انجام اعمال منطقی مانند حساب کردن، درک روابط بین طبقات و مجموعه‌ها، اندازه گیری، ردیف کردن
• دستیابی به مفهوم نگه‌داری ذهنی با استدلال عینی(مانند اینهمانی،جبران و برگشت پذیری)

مرحله عملیات صوری یا انتزاعی

در مرحله عملیات صوری که مرحله فرضی- قیاسی نیز نامیده شده است، نوجوان استدلال به صورت انتزاعی و استنتاج یک نتیجه منطقی از پیش فرض شده را به دست می‌آورد.

از ویژگی‌های این مرحله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• استدلال منظم ذهنی
• اندیشه‌های نوجوان فرضیات و امکانات (آینده)را نیز شامل می‌شود.
• خود محوری یا خود مداری مبتنی بر این که، همان قدر که آنها به خود علاقه‌مندند دیگران نیز به آنها علاقه دارند.

رشد روانی اجتماعی اریکسون

اریکسون در عملکرد شخصیت بر موفقیت و شکوفایی استعدادهای انسان تاکید داشت و معتقد بود رشد شخصیت معمولاً از مراحل روانی-اجتماعی عبور می‌کند و در تمام طول زندگی ادامه دارد.

هر جنبه شخصیت به اجبار باید در طول دوره خاصی از زندگی رشد کند. اگر یک توانایی در لحظه لازم کسب نشود، روند رشد تغییر خواهد کرد و شخص در سازگاری با واقعیت دچار مشکل می‌گردد.

هشت مرحله رشد از نظر اریکسون

اریکسون به هشت مرحله رشد اشاره می‌کند. چهار مرحله اول قبل از نوجوانی اتفاق می‌افتد مرحله پنجم در نوجوانی و سه مرحله آخر مختص جوانی، میانسالی و پیری است.

در هر مرحله فرد با یک بحران یا تعارض عمده روبه‌رو است که دارای یک قطب مثبت و یک قطب منفی می‌باشد. حل موفقیت‌آمیز بحران در هر مرحله فرد را برای مقابله با بحران مرحله بعد آماده می‌کند.

مرحله اعتماد در برابر عدم اعتماد تولد تا یک سالگی

• در این مرحله فعالیت‌های دهانی نوزاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
• برای کودک روابط با دیگران اهمیتی خاص دارد.
• او برای بقا، به طور کامل به مراقبت‌های اطرافیان نیاز دارد.
• اولین تجربه‌های کودک او را در این جهت هدایت می‌کند که به خود و دیگران اعتماد کند یا بی‌اعتماد شود.
• کودکی که نیازهایش ارضا شده (توجه و محبت واقعی و به موقع دریافت نموده) به این نتیجه می‌رسد که  دنیا محلی امن و قابل اعتماد است.
• برعکس کودکی که به شیوه نامرتب و غیرقابل پیش بینی پذیرفته شود و یا طرد شود، دنیا را با ترس و عدم اعتماد تجسم خواهد کرد.

مرحله خودمختاری در برابر شک و شرم 2 تا 3 سالگی

• در این سن از نظر حرکتی کودکان ماهیچه‌ها و اندام‌های خود را به زیر فرمان در می‌آورند.
• کودکان در این دوران تمایل به استقلال را با مخالفت کردن‌ها و (نه) گفتن‌های متعدد به اطرافیان نشان می‌دهند.
• او می‌تواند کارهایی را به تدریج انجام دهد. مثلاً خودش لباس بپوشد و خودش محیط را کشف کند. او باید بحران تازه‌ای را حل کند: تایید شدن یا تایید نشدن.
• وقتی والدین شکیبایی، همکاری، دلگرمی و تشویق نشان می‌دهند. کودک احساس خودمختاری و شایستگی می‌کند. برعکس وقتی کودک هیچ آزاری ندارد و بیش از اندازه مورد حمایت و کنترل قرار می‌گیرد دچار احساس شرم و تردید نسبت به توانایی خود خواهد شد.

مرحله ابتکار در برابر احساس گناه( 4 تا 5 سالگی)

• در این مرحله فهرست توانای بهای ذهنی و حرکتی کودک، به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد.
• او برای ارضای حس کنجکاوی خود در محیط دست به اکتشاف می‌زند. یعنی افکار تازه خود را بر بوته آزمایش می‌گذارد. این کنجکاوی در زمینه‌هایی نظیر بازی‌های ابتکاری، تخیل‌ها و نیز به صورت شناخت بیشتر از ویژگی‌های اندام‌ها ظاهر می‌شود.
• او در لابه‌لای کشف‌های خود متوجه می‌شود که برخی کارها از نظر اجتماعی پذیرفته شده نیست. به این ترتیب یاد می‌گیرد که بعضی کارها را انجام ندهد و در عین حال برخی تمایل‌های خود را کنترل کند.

کارایی در برابر احساس حقارت(6 تا 11 سالگی)

• در اکثر نقاط جهان در این مرحله کودکان وارد آموزش رسمی می‌شوند. و اندک اندک مهارت‌ها و تکالیف آموزشی و اجتماعی ویژه‌ای را که نهایتاً لازمه عضویت آنها در جامعه بزرگسالان است، فرا می‌گیرند.
• در این مرحله کودک می‌خواهد بداند اشیا چگونه ساخته شده‌اند و چگونه کار می‌کنند. او می‌خواهد از بزرگ ترها تقلید کند و اعمال مفیدی انجام دهد، مانند کسانی که واقعا کار می‌کنند.
• اگر عملکرد آموزشی و فعالیت‌های تولیدی کودکان سودمند و با ارزش تلقی شود، در آنها احساس کارایی و لیاقت ظاهر می‌شود؛ در حالی که عدم موفقیت آنان در این راستا به ایجاد احساس حقارت منجر خواهد شد.
• بدیهی است که در این جریان معلمان و گروه همسالان نقش مهمی در چگونگی تحول کودک ایفا می‌کنند.

نتیجه‌گیری رشد اجتماعی در سالهای کودکی

• در سال اول توجه و مراقبت دلسوزانه مراقبین به خصوص مادر به کودک
• اجازه می‌دهد تا گام‌های نخست را در جهت کشف و اعتماد به دنیای اطراف بردارد.
• در سال‌های کودکی با تایید و تاکید توانمندی‌های کودک موجب شکل‌گیری استقلال رای و جرات و جسارت دست‌کاری محیط را ایجاد می‌کند و رسیدن به نتایج جالب و جدید و لذت رسیدن به تازه‌ها را در کودکان بارور می‌کند. همراهی والدین در این مرحله حائز اهمیت است.
• ایجاد فضایی برای تجربه‌های جدید و تکرار تجارب جالب همچنین رسیدن به نتایج جدید توسط خود کودک، موجب رشد اعتماد به نفس و خود‌پنداره مثبت در جهت ابتکار عمل و کارایی در کودکان می‌شود.
• در این مهم والدین، همسالان و معلمان نقش اساسی را بازی می‌نمایند.

نویسنده کارشناس ارشد روانشناسی کودکان استثنایی و مشاوره

شهبازی (M.SH)